Çölyak Hastalığı Nedir? Belirtileri, Nedenleri, Tedavisi

Çölyak hastalığı nedir?

Çölyak hastalığı, vücudun glüten adı verilen bir proteine karşı aşırı duyarlılık göstermesiyle ortaya çıkan, kronik bir bağırsak hastalığıdır. Bu durum, buğday, arpa ve çavdar gibi tahıllarda bulunan glütene karşı bağışıklık sisteminin aşırı tepki vermesiyle karakterize edilir. Glüten alımı ile çölyak hastalarında ince bağırsakların iç yüzeyini kaplayan villus adı verilen yapılarda hasar oluşur, bu da besinlerin emiliminde azalmaya ve çeşitli sindirim sorunlarına yol açar.

Çölyak hastalığının belirtileri arasında karın ağrısı, ishal, halsizlik ve kilo kaybı gibi sindirim sistemi sorunları yer alır. Tanı, genellikle kan testleri ve ince bağırsak biyopsisi ile konulur ve tedavi yolu kesinlikle glüten içermeyen bir diyetin uygulanmasıdır. Glüten içermeyen diyetin sıkı bir şekilde takip edilmesi, belirtilerin hafiflemesine ve ince bağırsakların iyileşmesine yol açar, ancak diyetin ihlali hastalığın tekrarlanmasına neden olabilir.

Çölyak hastalığı belirtileri nelerdir?

Çocuklarda çölyak hastalığı belirtileri

Çocuklarda çölyak hastalığının belirtileri genellikle sindirim sistemine odaklanır, ancak çeşitli sistemleri etkileyebilecek geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu belirtiler arasında en yaygın olanları şunlardır:

• Kronik ishal veya kabızlık
  Çocuklarda çölyak hastalığının en belirgin belirtilerinden biri, dışkılama alışkanlıklarında sürekli değişikliklerdir. İshal, sık ve sulu dışkılama; kabızlık ise zor ve nadir dışkılama olarak kendini gösterebilir.
• Karın şişkinliği ve ağrı
  Yemeklerden sonra ortaya çıkan aşırı karın şişkinliği ve ağrı, çölyak hastalığı olan çocuklarda sıkça rastlanan bir durumdur.
• Gelişim geriliği
  Besinlerin emilimindeki bozukluklar nedeniyle, çocuklar yeterli besin alamaz ve bu durum boy ve kilo artışında gerilemelere yol açar. Gelişim geriliği, çölyak hastalığının önemli bir göstergesidir.

Ek olarak, demir eksikliği anemisi, yorgunluk, huzursuzluk, dikkat dağınıklığı ve dermatitis herpetiformis adı verilen kaşıntılı deri döküntüleri gibi diğer belirtiler de gözlemlenebilir. Çölyak hastalığı belirtileri, çocuğun genel sağlık durumunu ve yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilir, bu yüzden erken tanı ve tedavi hayati önem taşır.

Çocuklarda çölyak hastalığı belirtileri

Yetişkinlerde çölyak hastalığının belirtileri çocuklardakinden farklılık gösterebilir ve daha geniş bir spektruma sahiptir. Yetişkinlerde gözlemlenen temel belirtiler arasında şunlar yer alır:

• Sindirim sistemi belirtileri
  İshal, kabızlık, karın ağrısı, şişkinlik ve gaz gibi sindirim sistemiyle ilgili sorunlar yetişkinlerde de yaygındır. Ancak, bazı yetişkinlerde sindirim sistemine özgü belirtiler hafif olabilir veya hiç olmayabilir.
• Demir eksikliği anemisi
  Besin emilimindeki bozukluklar nedeniyle demir eksikliği anemisi yaygındır ve bu durum yorgunluk, halsizlik ve solukluk gibi belirtilere yol açabilir.
• Kemik ve eklem ağrıları
  Kalsiyum ve D vitamini emiliminin bozulması nedeniyle osteopeni, osteoporoz ve eklem ağrıları gibi kemik sağlığı sorunları ortaya çıkabilir.

Yetişkinlerde ayrıca depresyon, anksiyete, unutkanlık ve irritabilite gibi nörolojik ve psikolojik belirtiler; ağız içinde aftlar; ve adet düzensizlikleri, kısırlık ve erken menopoz gibi üreme sistemi sorunları da görülebilir. Yetişkinlerde çölyak hastalığı belirtileri daha çeşitli ve genellikle daha az belirgin olabilir, bu da tanının konulmasını zorlaştırabilir. Bu yüzden, çölyak hastalığı şüphesi olan yetişkinlerin detaylı bir değerlendirme ve gerekli testler için uzman bir doktora başvurmaları önerilir.

Çölyak hastalığı neden olur?

Çölyak hastalığı, genetik yatkınlığı olan bireylerde glüten proteinine karşı gelişen bir bağışıklık sistemi tepkisi sonucu ortaya çıkar. Glüten; buğday, arpa ve çavdar gibi bazı tahıllarda bulunan bir proteindir. Çölyak hastalığının neden olduğu bu bağışıklık tepkisi, ince bağırsağın iç yüzeyini kaplayan villus adı verilen yapılara zarar verir. Villuslar, besinlerin emiliminde kritik bir role sahiptir, ve hasar görmeleri besin emiliminin bozulmasına yol açar.

Çölyak hastalığının kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, hastalığın gelişiminde aşağıdakiler gibi birkaç faktör önemli rol oynar:

1. Genetik yatkınlık
   Çölyak hastalığına yakalanma riski, bazı özel genlere sahip insanlarda daha yüksektir. Bu genler, HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 olarak adlandırılan iki gendir. Eğer bu genlerden birine veya her ikisine sahipseniz, çölyak hastalığına yakalanma riskiniz daha yüksektir.
2. Glüten tüketimi
   Glüten, çölyak hastalığının tetikleyicisidir. Glüten içeren gıdaların tüketilmesi, genetik olarak yatkın bireylerde bağışıklık sistemi tepkisini ve sonuç olarak ince bağırsak hasarını başlatır.
3. Çevresel tetikleyiciler
   Çevresel faktörler, genetik olarak yatkın bireylerde çölyak hastalığının başlamasında veya alevlenmesinde rol oynayabilir. Bu faktörler arasında viral enfeksiyonlar, gebelik, cerrahi işlemler, stres ve bazı ilaçların kullanımı sayılabilir.
4. Bağışıklık sistemi faktörleri
   Çölyak hastalığında, bağışıklık sistemi glüteni zararlı bir madde olarak algılar ve ince bağırsağa saldırır. Bu süreç, inflamasyona ve villusların hasar görmesine yol açar.
5. Bağırsak mikrobiyomunun rolü
   Bazı bilimsel çalışmalar, bağırsaklarımızdaki mikrop çeşitliliğinin (yani bağırsak mikrobiyomunun) çölyak hastalığına yakalanma riskini etkileyebileceğini gösteriyor. Bu çalışmalar, bağırsaklarımızdaki bazı mikropların varlığının veya mikropların dengesinin, hastalığın başlamasında rol oynayabileceğini belirtiyor.

Çölyak hastalığı nasıl teşhis edilir?

Çölyak hastalığının teşhisi, hastanın belirtileri, aile sağlık geçmişi ve bir dizi tıbbi testin bir kombinasyonu ile yapılır. Teşhis süreci genellikle aşağıdaki adımları içerir:

1. Hasta öyküsü ve fiziksel muayene
   Doktor, hastanın belirtileri ve aile sağlık geçmişini değerlendirir. Çölyak hastalığı belirtileri ve risk faktörleri hakkında sorular sorar.
2. Kan testleri
   Çölyak hastalığının varlığını gösteren antikorların (özellikle doku transglutaminaz antikoru, tTG-IgA) tespiti için kan testleri yapılır. Yüksek antikor seviyeleri, bağışıklık sisteminin glüten ile savaştığını ve çölyak hastalığı ihtimalini gösterir. Ancak, bu testlerin doğru sonuç vermesi için testten önce hastanın diyetinde glüten bulunması gerekir.
3. Endoskopi ve biyopsi
   Kan testlerinde çölyak hastalığına işaret eden bulgular tespit edilirse, kesin teşhis için ince bağırsakların bir bölümünden doku örnekleri alınır. Bu işlem, endoskopi adı verilen bir prosedürle yapılır. Alınan doku örnekleri mikroskop altında incelenir, villus atrofisi (ince bağırsak villuslarının hasarı) varlığı çölyak hastalığını doğrular.
4. Genetik testler
   HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 genlerinin varlığını kontrol etmek için genetik testler yapılabilir. Bu genlerin varlığı çölyak hastalığı riskini artırır, ancak bu genlere sahip olmak hastalığın kesin olarak var olduğu anlamına gelmez. Ancak, bu genlerin yokluğu çoğu durumda çölyak hastalığını dışlar.

Teşhis konulduktan sonra, çölyak hastalığının yönetimi genellikle glüten içermeyen bir diyetle yapılır. Hastaların diyetlerinden gluteni tamamen çıkarmaları, belirtilerin hafiflemesine ve ince bağırsak hasarının iyileşmesine yol açar. Teşhis süreci ve tedavi planı, hastanın durumuna göre değişiklik gösterebilir ve genellikle bir gastroenterolog tarafından yönetilir.

Çölyak hastalığı nasıl tedavi edilir?

Çölyak hastalığının tedavisi, ömür boyu sürecek glüten içermeyen bir diyeti takip etmekten geçer. Glüten; buğday, arpa ve çavdarda bulunan bir proteindir. Glüten içeren gıdalardan kaçınmak, ince bağırsağın iyileşmesini sağlar ve çölyak hastalığına bağlı semptom ve komplikasyonların önlenmesine yardımcı olur. Tedavi sürecinde dikkat edilmesi gerekenler:

1. Glüten içermeyen diyet
   Bu diyet, glüten içeren tüm gıdaların (buğday, arpa, çavdar ve bunlardan yapılan ürünlerin) kesinlikle diyetten çıkarılmasını gerektirir. Glüten içermeyen tahıllar (örneğin, pirinç, mısır) ve diğer gıdalar ana beslenme kaynağı olur.
2. Beslenme danışmanlığı
   Çölyak hastaları, beslenme eksikliklerini önlemek ve glüten içermeyen sağlıklı bir diyet planı oluşturmak için bir diyetisyen veya beslenme uzmanı ile çalışmalıdır.
3. Düzenli takip
   Çölyak hastalığının tedavisi, düzenli tıbbi takip gerektirir. Bu, beslenme eksikliklerinin tespiti, diyetin uygunluğunun değerlendirilmesi ve olası uzun vadeli komplikasyonların önlenmesi içindir.

Çölyak hastalığı için spesifik bir ilaç tedavisi bulunmamaktadır. Ancak, semptomları hafifletmek ve beslenme eksikliklerini gidermek için destekleyici tedaviler uygulanabilir. Örneğin, demir, kalsiyum ve D vitamini takviyeleri bazen gerekebilir. Glüten içermeyen diyetin sıkı bir şekilde uygulanması, çoğu hasta için etkili bir tedavi yöntemi olup, semptomların hafiflemesi ve bağırsak hasarının iyileşmesi sağlanabilir.