DEHB: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir? Türleri, Belirtileri, Nedenleri, Teşhisi ve Tedavisi Nelerdir?
DEHB: Tanım
Kısaca DEHB olarak da bilinen dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, dikkatsizlik ve dürtüsellik kalıplarının bir kişinin davranışına veya gelişimine müdahale ettiği tıbbi bir durumdur. DEHB olan kişiler, aynı yaştaki diğer insanlara kıyasla odaklanma, dikkat etme, davranış ve dürtülerini kontrol etme konusunda daha fazla sorun yaşarlar.¹
Bu makale, erken belirtileri ve doktorların dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu nasıl teşhis ettiği dahil olmak üzere DEHB’ye genel bir bakış sağlayacaktır. Ayrıca tedavi seçeneklerini ve ailelerin DEHB’yi birlikte yönetmek için atabilecekleri adımları da kapsayacaktır.
DEHB: Görülme sıklığı
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, yapılan araştırmalara göre çocukluk ve ergenlik döneminde en sık görülen davranış bozukluğudur.² Araştırmalar, 2-17 yaş arasındaki çocukların %9’unun DEHB tanısı aldığını göstermiştir.
Amerika merkezli bir savunma kuruluşu olan, Ulusal Akıl Hastalıkları İttifakı‘na göre 18-44 yaş arası yetişkinlerin yaklaşık %4’ünde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu vardır.³ Araştırmacılar, bildirilen DEHB oranlarının son yirmi yılda önemli ölçüde arttığını belirtiyor. Ancak bunun gerçek vakalardaki bir artışı mı yoksa daha yüksek bir tanı oranını mı yansıttığını bilmenin zor olduğunu da eklemişlerdir.
DEHB: Türler
Üç tip dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu vardır:
- Ağırlıklı olarak dikkatsizlik: Bu tip, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun en yaygın türüdür.⁴ Ağırlıklı olarak dikkatsiz DEHB’si olan kişiler genellikle günlük hayatta “kendi dünyalarında” veya “hayal kuruyor” gibi görünebilirler.
- Ağırlıklı olarak hiperaktif-dürtüsel: Bu tip dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu özellikleri arasında; sık sık hareket etme, hareketsiz kalma zorluğu ve dürtüsel eylemler bulunur.
- Kombine: Kombine DEHB olan kişiler, üç tip semptom olan dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüselliği bir arada yaşarlar.
Doktorlar, belirli semptomların miktarını ve şiddetini değerlendiren, bazı tanı kriterlerine dayalı olarak farklı dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu türlerini teşhis etmektedir.
DEHB: Belirtiler
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan kişilerde; çoğunlukla dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik ile ilgili semptomlar veya üçüyle ilgili semptomların bir kombinasyonu olabilir. Bu semptomlar sağlıklı çocuklarda mevcut olabilir ancak DEHB olan çocuklarda daha belirgindir.⁵ Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan hem çocuklar hem de yetişkinler için semptomlar; okulda, evde veya işte sorunlara neden olacak kadar şiddetlidir. Ayrıca bu davranış özellikleri akran ilişkilerine de müdahale edebilir.
Doktorların ve psikologların belirlediği tanı aşamaları, DEHB’nin belirti türlerini ve davranışlarını aşağıda özetlemektedir:⁶
Dikkatsizlik belirtileri
Doktorlar, bu semptomlardan altı veya daha fazla belirti gösteren 16 yaşına kadar olan çocuklarda, ağırlıklı olarak dikkatsiz DEHB tanısı koyarlar. 17 yaşından büyük kişilerde, doktorların durumu teşhis etmek için bu semptomlardan yalnızca beş veya daha fazlasına ihtiyacı vardır. Kişi, bu semptomları en az 6 aydır yaşıyor olmalı ve semptomların varlığı kişinin yaşına uygun olmamalıdır:
- Ev ödevlerinde, ofis görevlerinde veya diğer etkinliklerde ayrıntılara dikkat etmemek veya dikkatsizce hatalar yapmak
- Verilen görevlere veya oyun oynarken dikkati toplamakta güçlük çekiyor olmak
- Doğrudan konuşulduğunda karşı tarafı dinlemiyormuş gibi görünmek
- Genellikle bir görevi tamamlamamak, söylenen talimatları takip etmede zorluk çekmek veya dikkatin yoğunlaşması gereken durumları takip etmemek
- Verilen görevleri organize etmekte zorluk çekiyor olmak
- Uzun bir süre boyunca zihinsel odaklanma gerektiren görevlerde, çalışmaktan genellikle kaçınmak veya isteksiz olmak
- Okul malzemeleri, anahtarlar veya gözlükler gibi verilen görevleri tamamlamak için gerekli öğeleri veya malzemeleri sıklıkla kaybetmek
- Kolayca dikkati dağılmak
- Günlük aktivitelerde unutkan olmak
Hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri
Doktorlar, bu semptomlardan altı veya daha fazlasını gösteren 16 yaşına kadar olan çocuklarda, ağırlıklı olarak hiperaktif-dürtüsel DEHB tanısı koyarlar. 17 yaşından büyük kişilerde, doktorların durumu teşhis etmek için bu semptomlardan yalnızca beş veya daha fazlasına ihtiyacı vardır. Kişi en az 6 ay boyunca bu semptomları yaşamış olmalıdır. Bu semptomların varlığı günlük hayatta rahatsız edici ve kişinin yaşı için de uygunsuz olmalıdır:
- Ellere veya ayaklara dokunmak ve koltukta kıvranmak da dahil olmak üzere sürekli kıpırdama isteği
- Genellikle oturmaları gereken durumlarda koltuktan kalkmak
- Uygunsuz zamanlarda koşmak veya tırmanmak
- Oyuna veya diğer etkinliklere sessizce katılmamak
- Sürekli olarak bir hareket halinde görünüyor olmak
- Genellikle aşırı konuşmak
- Karşı taraftan bir kişi soru sormayı bitirmeden önce yanıtı ağzından kaçırmak veya söylemek
- Toplum içinde sıra beklemekte güçlük çekmek
- Oyun sırasında konuşmalara veya bir gruba girme gibi diğer etkinlikleri sık sık kesintiye uğratmak veya katılmakta zorluk çekmek
Bir kişi, her iki semptom kategorisinin kriterlerini karşılıyorsa, doktorlar kişiye birleşik tip dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu teşhisi koyabilir.
Ciddi belirtiler
Bazı durumlarda, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ciddi bir duruma işaret edebilecek diğer semptomlarla birlikte ortaya çıkabilir. Sizde veya yakını olduğunuz bir kişide, aşağıdaki belirtilerden herhangi biriyle birlikte, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun diğer belirtileri varsa en kısa sürede bir doktordan yardım almalısınız.
- Saldırgan davranışlar
- Okulda veya evde zorluklar yaşama
- Öfkeyi kontrol etmede zorluk ve başkalarını suçlama eğilimi
- Akranlarla ilişkiler geliştirme ve sürdürme zorluğu
- Uyuşturucu veya alkol kullanımı
- Sık öfke ve kırgınlık yaşamak
- Sık sık yaralanmalar yaşama
- Depresif ruh hali veya kaygı gibi ruh hali değişiklikleri
- Göz seğirmeleri veya omuz silkme gibi tekrarlayan istemsiz hareketler
- İnsanlarla tartışmak veya kasıtlı olarak insanları kışkırtma eğilimi
DEHB: Olası nedenler
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun kesin nedeni bilinmemektedir.
Amerikan Psikiyatri Birliği, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan 4 çocuktan 3’ünün bu durumla bağlantılı bir akrabası olduğu için, bozukluğun oluşumunda genetiğin bir rol oynadığını açıklamıştır.⁷ American Family Physician adlı tıp dergisinde yayınlanan bir araştırma, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan birinci dereceden bir aile üyesine sahip olan kişilerde DEHB’nin 8 kat daha yaygın olduğunu ifade etmiştir.⁸
Araştırmacılar, insan beyninde hiperaktivite, dürtüsellik ve dikkatsizlik ile ilişkili bölgelerde, DEHB olan kişilerin beyinlerinde yapısal farklılıklar olduğunu belirlemişlerdir.⁹ Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda tek bir gen riski belirleyemese de uzmanlar bu anormalliğin, gen etkileşimlerinin sonucu olduğuna dair kanıtlar olduğuna inanmaktadır.
Fetal gelişim sırasında sigara ve alkole maruz kalma ve çocuklukta kurşun zehirlenmesi dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu gelişme riskine katkıda bulunabilir. Uzmanlar ayrıca beslenme, beyin hasarı ve sosyal ortamlar gibi diğer faktörlerin bu bozuklukta nasıl bir rol oynayabileceğini de araştırmaktadır.¹⁰
DEHB: Risk faktörleri
Bir dizi faktör dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu geliştirme riskini artırır ancak risk faktörleri olan herkes DEHB geliştirmez.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu için olası risk faktörleri şunlardır:¹¹
- Beyin hasarı
- Anne karnında alkole maruz kalma
- Anne karnında, annenin sigara içmesine maruz kalma
- DEHB’nin aile geçmişinde bulunması
- Kurşun zehirlenmesi
- Düşük doğum ağırlığı
- Prematüre doğum (37. haftadan önce gerçekleşen doğum)
Riskinizi azaltmak
Araştırmacılar dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu tedavi etmenin ve önlemenin olası yollarını araştırırken, günümüzde bu durumdan kesinlikle kaçınmak mümkün değildir. Bununla birlikte, sağlıklı bir yaşam tarzı sürdürmek, tütün, alkol, yasa dışı uyuşturucular ve çevresel toksinlere maruz kalmaktan kaçınmak, sağlıklı beyin gelişimine yardımcı olabilir.¹²
Sizde veya çocuğunuzda yüksek DEHB riski varsa, risk faktörlerinizi kişisel doktorunuz veya çocuk doktorunuzla görüşmelisiniz. Düzenli kontroller ve gelişimsel taramalar, DEHB semptomlarını önemli sorunlara yol açmadan tespit edebilir.
DEHB: İlgili koşullar
DEHB olan çocukların yaklaşık %60’ında en az bir tane başka zihinsel, duygusal veya davranışsal bozukluk vardır. DEHB’li yetişkinlerde ayrıca ilgili bir zihinsel, duygusal veya davranışsal bozukluk olabilir.¹³
Ortak mevcut koşullar aşağıdakileri içerebilir:
- Depresyon
- Endişe ve kaygı
- Karşıt olma karşı gelme bozukluğu (bir çocuğun öfke nöbetlerinin sıklığının yıkıcı hale geldiği bir durum)
- Davranış bozukluğu (bir çocuğun saldırganlık ve itaatsizlik örüntüsü gösterdiği bir durum)
- Disleksi (okuma güçlüğüne neden olan bir öğrenme güçlüğü)
- Diskalkuli (matematikte zorluğa neden olan bir öğrenme güçlüğü)
- Disgrafi (yazma güçlüğüne neden olan bir öğrenme güçlüğü)
- Uyku bozuklukları
- Otizm spektrum bozukluğu
- Tourette sendromu
DEHB: Teşhis
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu teşhis etmek için geliştirilmiş bir test yoktur. DSM -5, bir DEHB teşhisi için belirli kriterleri özetlemektedir.¹⁴ (DSM: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders kısaltmasından gelen, Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan ve zihinsel hastalıklara tanı koymak için gerekli ölçütlerin belirlendiği Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı anlamına gelmektedir.)
Doktorlar, bir kişide birden fazla dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri varsa DEHB tanısı koyar. İlgili kişi bu belirtileri en az 6 ay sürmeli ve yaşıtlarından daha şiddetli yaşamalıdır. Ayrıca, belirtileri bulunduğu her ortamda göstermelidir.
Amerikan Aile Hekimleri Akademisi’nin (AAFP) yönergeleri; çocuk doktorlarına ve aile doktorlarına, sağlık kontrollerinde veya düzenli olarak yapılan muayeneler sırasında DEHB semptomlarını izlemelerini tavsiye eder. Bu durum, ebeveynlerin çocuğun davranışı veya okul performansıyla ilgili endişelerini dinlemeyi de içermektedir.¹⁵ AAFP ayrıca uyku bozuklukları, öğrenme güçlükleri, zihinsel sağlık koşulları veya madde kullanım bozukluğu dahil olmak üzere dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu semptomlarının diğer olası nedenlerinin ekarte edilmesini önermektedir.
Doktorların sorabileceği sorular
Semptomları değerlendirirken doktorunuz aşağıdakileri içeren sorular sorabilir:
- Sizinle veya çocuğunuzla doğrudan konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünüyor musunuz?
- Siz veya çocuğunuz sık sık eşyaları kaybediyor veya yanlış yerleştiriyor musunuz?
- Siz veya çocuğunuz talimatları takip etmekte sorun mu yaşıyorsunuz veya görevleri tamamlamakta zorlanıyor musunuz?
- Siz veya çocuğunuz aşırı konuşuyor musunuz veya başkaları konuşurken araya giriyor musunuz?
- Sizin veya çocuğunuzun hareketsiz oturması zor mu?
- Ailenizde DEHB öyküsü var mı?
- Belirtileriniz okul çalışmalarınızı, kariyerinizi veya diğer etkinliklerinizi etkiliyor mu?
Amerikan Psikiyatri Birliği, öğretmenler ve diğer okul personelinin ilk olarak dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu belirtilerini fark etmesine rağmen, DEHB tanısı koyamayacaklarına dikkat çekiyor.¹⁶ Çocuğunuzun öğretmeni DEHB ile ilgili endişelerini dile getirdiği takdirde, aile doktorunun veya başka bir uzmanın DEHB’yi doğru bir şekilde teşhis edebileceğini ve tedavi seçeneklerini önerebileceğini unutmayın.
DEHB: Tedavi
DEHB tedavisi, doktorun dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun potansiyel semptomlarını değerlendirme fırsatı veren düzenli tıbbi bakım aramakla başlar. Doğru bir teşhis ve etkili bir tedavi ile DEHB’yi yönetebilir ve sizin veya çocuğunuzun hayatı üzerindeki etkisini azaltabilirsiniz.
DEHB’nin net bir tedavisi yoktur. Bunun yerine DEHB tedavisinin amacı; semptomları azaltmak, davranışı iyileştirmek ve günlük yaşamdaki rahatsızlığı en aza indirmektir.
DEHB tedavisi genellikle ilaçlar, davranış terapisi, yaşam tarzı değişiklikleri, çevresel değişiklikler ve ebeveynlerin ve öğretmenlerin eğitimi gibi yaklaşımların bir kombinasyonunu içerir.
Amerikan Pediatri Akademisi (AAP), 6 yaşın altındaki çocukların tedaviye davranışsal terapi ile başlamalarını önermektedir.¹⁷ Doktorlar, 6 yaşından küçük çocuklarda semptomlar orta şiddetliyse veya davranışsal terapinin etkili olmadığı durumlarda sadece ilaç reçete edebilirler. 6 yaşından büyük çocuklar için AAP, ilaç ve davranış terapisinin bir kombinasyonunu önermektedir.
DEHB tanısı alan yetişkinler, bozukluğu yönetmek için ilaç, davranış terapisi, yaşam koçluğu ve zihinsel sağlık danışmanlığının bir kombinasyonunu kullanabilir.¹⁸
DEHB için aşağıdakiler de dahil olmak üzere tedavide farklı davranışsal terapi türleri uygulanabilir:
- Davranış yönetiminde ebeveyn ve veli eğitimi: Bu tür terapi, ebeveynlere DEHB olan bir çocuğa yardım etmek için stratejiler ve beceriler öğretmektedir.
- Sınıfta davranışsal müdahaleler: Bu terapi türü çocuğun, okuldaki olumlu davranışlarını teşvik etmeye ve ödüllendirmeye yöneliktir.
- Örgütsel eğitim: Bu terapi, DEHB’li çocuklara zamanlarını nasıl yöneteceklerini, projeleri nasıl planlayacaklarını ve kullanacağı malzemeleri nasıl takip edeceklerini öğretmektedir.
- Akran müdahaleleri: Bu terapi türü, DEHB’li olan çocukların davranış ve sosyal becerilerine odaklanmaya ve geliştirmeye yöneliktir.
DEHB için yaygın ilaçlar
Sezgisel gibi görünse de doktorlar genellikle DEHB’yi tedavi etmek için uyarıcı ilaçları reçete eder.¹⁹ Bu ilaçlar, enerji ve aktivite seviyelerini artırmak yerine DEHB olan kişilerde sakinleştirici bir etkiye sahip olabilir. Ayrıca konsantrasyon ve odaklanmayı geliştirmeye de yardımcı olabilirler.
Doktorlar ayrıca dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu tedavi etmek için, uyarıcı olmayan ilaçlar da reçete eder ve bu ilaçlar kötüye kullanım için daha az potansiyele sahip olabilirler. Doktorların DEHB için reçete ettiği ilaçlar aşağıdaki etken maddeleri içerebilir:
- Amfetamin
- Atomoksetin
- Deksmetilfenidat
- Dekstroamfetamin
- Lisdeksamfetamin
- Metamfetamin hidroklorür
- Metilfenidat
Doktorunuz olası yan etkiler de dahil olmak üzere, reçete edeceği ilaçlar hakkında sizinle konuşacaktır. Siz veya çocuğunuz şu anda ilaç alıyorsanız ve istenmeyen yan etkiler yaşıyorsanız, en kısa zamanda doktorunuzla konuşmalısınız. Daha yönetilebilir yan etkileri olan alternatif ilaçları size reçete edebilirler.
DEHB’yi iyileştirmek için yapabilecekleriniz
- Çocuğunuzu daha rahat yönlendirmek için ebeveyn becerileri eğitimi derslerine katılmak
- Açık bir ödül ve ceza sistemi geliştirmek
- Çocuğunuz uygun davrandığında övmek ve onaylamak
- Çocuğunuzun sosyal beceri eğitimi almasını sağlamak
- Bir destek grubuna katılmak
- Çocuğunuzun kişisel ortamını düzenlemek
- Dikkat dağıtıcı nesne veya durumları ortadan kaldırmak
- Bir program ayarlamak ve buna bağlı kalmak
- Net kurallar koymak
- Çocuğunuzla beraber rahatlatıcı aktiviteler yapmak
- Özel eğitim hizmetlerine hak kazanıp kazanmadığını değerlendirmek için çocuğunuzun okuluyla birlikte çalışmak
- Çocuğunuzun gerekli sağlık ve sosyal haklarını araştırıp, bu hakları kişisel hayatında uygulamak
DEHB: Potansiyel komplikasyonlar
Etkili tedavi olmayan DEHB ciddi semptomlara ve risklere yol açabilir.
Doktorunuzun özel olarak uyguladığı tedavi planını izleyerek, sizin veya çocuğunuzun ciddi komplikasyon riskini en aza indirmeye yardımcı olabilirsiniz.
Tedavi edilmeyen DEHB komplikasyonları ve riskleri aşağıdakileri içerebilir:
- Akademik sorunlar veya başarısızlık
- DEHB’nin davranışsal sorunlarla birlikte ortaya çıkması
- İş bulmanın zorlukları
- Uyuşturucu ve alkol kullanımı veya kötüye kullanımı
- Artan yaralanma riski
- Yasa ihlallerine ve yasal sorunlara yol açabilecek davranışlar sergileme
- Öğrenme güçlüğü
- Devam eden semptomlar
- Akranlarla ilişkiler geliştirme ve sürdürme sorunları
Özet olarak
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, kişinin günlük aktivitelerine müdahale eden hiperaktivite, dikkatsizlik veya dürtüsellik yaşamasına neden olan tıbbi bir durumdur. Bu durum, çocuklarda teşhis edilen en yaygın davranış bozukluğudur, ancak yetişkinlerde de DEHB olabilir.
Belirtiler DEHB türüne göre farklılık gösterir, ancak genellikle görevleri tamamlamada zorluk, hareketsiz oturamama, konuşmaları sık sık kesintiye uğratma veya kolayca dağılabilen dikkati içerir. Doktorlar veya psikologlar, gözlenen semptomların sayısını ve şiddetini değerlendirerek DEHB’yi teşhis edebilirler.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun tedavisi mevcuttur. Mevcut tedavi; davranışsal terapi görmeye, ilaç kullanımına ve profesyonel desteğe odaklanır.
