Kistik Fibrozis Nedir? Nedenleri, Belirtileri ve Tedavisi Nelerdir?
Kistik fibrozis nedir?
Kistik fibrozis; yaşamı oldukça sınırlayan, mukus ve ter bezlerinin işlevlerini azaltan genetik bir hastalıktır. Tüm vücudu etkiler, ancak esas olarak solunum sistemini (akciğerleri), sindirim sistemini (pankreas ve bazen karaciğeri) ve üreme sistemini etkiler.
Bir kişi kistik fibrozis olduğunda, mukusu çok kalın ve yapışkandır. Bu genetik hastalığı olan kişilerin balgamı akciğerlerinden temizlemesi zordur. Küçük hava geçişlerini tıkar ve bakterileri hapseder. Bu zaman içinde geri dönülemez bir akciğer hasarına neden olabilecek kadar tekrarlayan enfeksiyonlara ve tıkanmalara neden olur.
Kistik fibrozis durumunda sindirim sistemindeki kalın mukus, sindirim enzimlerinin pankreastan ince bağırsağa transferini de etkileyebilir. Bu durum yağların sindirilmesi ve bazı besinlerin emilmesinde zorluğa yol açar ve ayrıca hastalıklı insanların beslenme ile ilgili problemleri olabileceği, yağ ve tuz bakımından yüksek bir diyet tüketmeleri gerektiği anlamına da gelir.
Kistik fibrozis nedenleri
Kistik fibroziste, bir gendeki mutasyon -kistik fibroz transmembran iletkenlik düzenleyici (CFTR) geni- tuzun hücrelerin içine ve dışına hareketini düzenleyen bir proteini değiştirir. Sonuç olarak solunum, sindirim ve üreme sistemlerinde kalın, yapışkan mukusun yanı sıra terdeki tuzun artmasıdır.
Gende birçok farklı kusur ortaya çıkabilir. Gen mutasyonunun tipi, durumun ciddiyeti ile ilişkilidir.
Çocukların hastalığa sahip olmak için her bir ebeveynden genin bir kopyasını miras alması gerekir. Çocuklar sadece bir kopyasını miras alırlarsa kistik fibrozis geliştirmezler. Bununla birlikte bu durumda taşıyıcı olacaklardır ve mutasyona uğrayan geni kendi çocuklarına aktarabilirler.
Kimler risk altındadır?
Kistik fibrozis kalıtsal bir hastalık olduğundan aile bireyleri arasında görülür, bu nedenle aile sağlığı geçmişi bir risk faktörüdür. Her ne kadar Kistik fibrozis tüm ırklarda ortaya çıksa da Kuzey Avrupa’nın beyaz insanlarında daha yaygın görünmektedir.
Kistik fibrozis belirtileri
Birçok ülkede yenidoğan taraması nedeniyle, semptomlar gelişmeden önce yaşamın ilk ayında kistik fibrozis tanısı konabilir. Ancak yenidoğan taraması yapılmadan önce doğan bebekler, kistik fibrozis belirtileri ortaya çıkana kadar teşhis edilemeyebilir.
Kistik fibrozis belirtileri, hastalığın şiddetine bağlı olarak değişir. Aynı kişide bile, zaman geçtikçe semptomlar kötüleşebilir veya düzelebilir. Bazı insanlar ergenlik yıllarına veya yetişkinliklerine kadar semptom yaşamayabilir.
Yetişkinliğe kadar teşhis edilmeyen insanlar genellikle daha hafif bir hastalığa sahiptir ve tekrarlayan iltihaplı pankreas nöbetleri (pankreatit), infertilite (kısırlık) ve tekrarlayan zatürre gibi tipik olmayan semptomlara sahip olma olasılığı daha yüksektir.
Kistik fibrozisli insanlar terlerinde normalden daha yüksek bir tuz seviyesine sahiptir. Ebeveynler genellikle çocuklarını öptüklerinde tuzu hissedebilirler. Kistik fibrozisin diğer belirtilerinin çoğu solunum sistemini ve sindirim sistemini etkiler.
Solunum bulguları ve belirtileri
Kistik fibrozis ile ilişkili kalın ve yapışkan mukus, akciğerlerin içine ve dışına hava taşıyan tüpleri tıkar. Bu durum aşağıdaki gibi belirti ve semptomlara neden olabilir:
- Kalın mukus (balgam) üreten kalıcı bir öksürük
- Nefes alıp verirken hırıltı
- Egzersiz intoleransı (Hareketi yapan kasın normalden daha fazla ölçüde yorulması)
- Tekrarlanan akciğer enfeksiyonları
- İltihaplı burun tıkanıklığı
- Tekrarlayan sinüzit
Sindirim belirti ve bulguları
Kalın mukus ayrıca sindirim enzimlerini pankreasınızdan ince bağırsağınıza taşıyan tüpleri de bloke edebilir. Bu sindirim enzimleri olmadan, bağırsaklarınız yediğiniz yiyeceklerdeki besinleri tamamen sindiremez. Sonuç genellikle aşağıdaki gibi olur:
- Kötü kokulu, yağlı dışkı
- Zayıf kilo alımı ve büyüme
- Bağırsak tıkanıklığı, özellikle yenidoğanlarda (mekonyum ileus)
- Dışkı yapmaya çalışırken sık sık zorlanmayı içerebilen ve sonunda rektumun bir kısmının anüs dışına çıkmasına neden olan kronik veya şiddetli kabızlık (rektal prolapsus)
Ne zaman doktora görünmeli?
Siz veya çocuğunuzda kistik fibrozis belirtileri varsa veya ailenizden birinde bu hastalık mevcutsa hastalığı test etmek için doktorunuzla konuşmalısınız.
Kistik fibrozis en az üç ayda bir doktorunuzla düzenli olarak takip gerektirir. Normalden daha fazla mukus veya mukus renginde değişiklik, enerji eksikliği, kilo kaybı veya şiddetli kabızlık gibi yeni veya kötüleşen semptomlar yaşarsanız da yine doktorunuza başvurmalısınız.
Kan öksürüyorsanız, göğüs ağrınız varsa, nefes almakta zorluk çekiyorsanız veya şiddetli mide ağrınız ve rahatsızlığınız varsa derhal tıbbi yardım almalısınız.
Kistik fibrozis teşhisi
Kistik fibrozisi teşhis etmek için doktorlar genellikle fiziksel bir muayene yapar, semptomlarınızı gözden geçirir ve birkaç test yaparlar.
Yenidoğan taraması ve teşhisi
Örneğin ABD’deki her eyalet şimdi yeni doğanları kistik fibrozis için rutin olarak tarar. Erken tanı, tedavinin hemen başlayabileceği anlamına gelir.
Bir tarama testinde; kan örneği, pankreas tarafından salınan immünoreaktif tripsininojen (IRT) adı verilen bir kimyasalın normal seviyelerinden daha yüksek olup olmadığı kontrol edilir. Yenidoğanın IRT seviyeleri erken doğum veya stresli doğum nedeniyle yüksek olabilir. Bu nedenle kistik fibrozis tanısını doğrulamak için başka testler gerekebilir.
Bir bebeğin kistik fibrozisi olup olmadığını değerlendirmek için, doktorlar bebek en az 2 haftalık olduğunda ter testi yapabilirler. Ter üreten bir kimyasal cildin küçük bir bölgesine uygulanır.
Daha sonra test etmek ve normalden daha tuzlu olup olmadığını görmek için ter toplanır. Kistik Fibrozis Vakfı tarafından akredite edilmiş bir bakım merkezinde yapılan testler güvenilir sonuçların alınmasına yardımcı olur.
Doktorlar ayrıca kistik fibrozisten sorumlu gen üzerindeki spesifik kusurlar için genetik testler önerebilir. Tanıyı doğrulamak için IRT seviyelerini kontrol etmenin yanı sıra genetik testler de kullanılabilir.
Daha büyük çocukların ve yetişkinlerin testi
Kistik fibrozis testleri doğumda taranmamış olan büyük çocuklar ve yetişkinler için önerilebilir. Eğer iltihaplı bir pankreas, burun polipleri (sinüs çevresinde oluşan küçük yapılı kitleler), kronik sinüs, akciğer enfeksiyonları, bronşektazi (akciğerdeki bronşların hasar görmesi veya kalınlaşması) veya erkek infertilitesi (kısırlık) nöbetleri varsa doktorunuz kistik fibrozis için genetik ve ter testleri önerebilir.
Kistik fibrozis tedavisi
Kistik fibrozis için hedefe yönelik net bir tedavi yoktur, ancak uygulanan tedavi semptomları hafifletebilir, komplikasyonları azaltabilir ve yaşam kalitesini artırabilir. Kistik fibrozisin ilerlemesini yavaşlatmak için daha uzun bir yaşama yol açabilecek yakın izleme ve erken, ciddi bir müdahale önerilir.
Tedavinin amaçları şunları içerir:
- Akciğerlerde meydana gelen enfeksiyonların önlenmesi ve kontrolü
- Akciğerdeki mukusun alınması ve gevşetilmesi
- Bağırsak tıkanıklığını tedavi etmek ve önlemek
- Yeterli beslenme sağlama
İlaç tedavisi
Seçenekler şunları içerir:
- Kistik fibrozise neden olan en yaygın genetik mutasyonu tedavi etmek için üç ilacı birleştiren yeni bir ilaç da dahil olmak üzere gen mutasyonlarını hedefleyen ilaçlar
- Akciğer enfeksiyonlarını tedavi etmek ve önlemek için antibiyotikler
- Akciğerlerinizdeki hava yollarındaki şişmeyi azaltmak için anti-inflamatuar ilaçlar (iltihaplanma karşıtı)
- Akciğer fonksiyonunu iyileştirebilen mukusu öksürmenize yardımcı olmak için hipertonik salin gibi mukus inceltici ilaçlar
- Bronşiyal tüplerin etrafındaki kasları gevşeterek hava yollarınızı açık tutmanıza yardımcı olabilecek bronkodilatörler adı verilen solunan ilaçlar
- Sindirim sisteminizin besinleri emmesine yardımcı olan oral pankreas enzimleri
- Kabızlığı veya bağırsak tıkanıklığını önlemek için dışkı yumuşatıcıları
- Pankreas enzimlerinin daha iyi çalışmasına yardımcı olan asit azaltıcı ilaçlar
- Uygun olduğunda diyabet veya karaciğer hastalığı için spesifik ilaçlar
Not: Unutmayın, hangi ilacı ne şekilde alacağınıza doktorunuz karar verecektir.
Genleri hedefleyen ilaçlar
Belirli gen mutasyonları olan kistik fibrozis hastalığı olanlar için, doktorlar kistik fibroz transmembran iletkenlik regülatörü (CTFR) modülatörlerini önerebilir. Bu yeni ilaçlar, hatalı CFTR proteininin işlevini geliştirmeye yardımcı olur. Akciğer fonksiyonunu ve yapısını iyileştirebilir ve terdeki tuz miktarını azaltabilirler.
FDA, CFTR geninde bir veya daha fazla mutasyonu olan kişilerde kistik fibrozis tedavisi için aşağıdaki ilaçları onaylamıştır:
- Elexacaftor, ivacaftor ve tezacaftor içeren en yeni kombinasyon ilacı 12 yaş ve üstü insanlar için onaylanmıştır ve birçok uzman tarafından etkili olarak kabul edilir.
- Tezakaftor ve ivacaftor içeren kombinasyon ilacı 6 yaş ve üstü kişiler için onaylanmıştır.
- Lumacaftor ve ivacaftor içeren kombinasyon ilacı, 2 yaş ve üstü kişiler için onaylanmıştır.
- Ivacaftor 6 aylık ve daha büyük kişiler için onaylanmıştır.
Doktorlar bu ilaçları reçete etmeden önce karaciğer fonksiyon testleri ve göz muayeneleri yapabilirler. Bu ilaçları alırken, karaciğer fonksiyon anormallikleri ve katarakt gibi yan etkileri kontrol etmek için düzenli olarak test yapılması gerekir. Olası yan etkiler ve nelere dikkat etmeniz gerektiği konusunda doktorunuza danışmalısınız.
Bu ilaçları alırken doktorunuzun sizi izleyebilmesi için düzenli takip randevuları olmalıdır. Yaşadığınız yan etkiler hakkında doktorunuzla konuşmalısınız.
Not: Unutmayın, hangi ilacı ne şekilde alacağınıza doktorunuz karar verecektir.
Hava yolu temizleme teknikleri
Göğüs fizik tedavisi (GFT) olarak da adlandırılan hava yolu temizleme teknikleri, mukus tıkanıklığını giderebilir ve solunum yollarındaki enfeksiyonu ve iltihabı azaltmaya yardımcı olabilir. Bu teknikler akciğerlerdeki kalın mukusu gevşeterek öksürmeyi kolaylaştırır.
Hava yolu temizleme teknikleri genellikle günde birkaç kez yapılır. Mukusu gevşetmek ve çıkarmak için farklı GFT tipleri kullanılabilir ve aşağıdaki gibi bir teknik kombinasyonu önerilebilir:
- Mukus salgısını kolaylaştırmak için sıvı alımı ve solunum yolunu nemlendirme
- Mukusun gevşemesine yardımcı olmak için bazı nefes alma egzersizleri ve öksürme teknikleri de kullanılabilir.
- Mekanik cihazlar akciğer mukusunun gevşemesine yardımcı olabilir. Cihazlar içine üflediğiniz bir tüp ve akciğerlere hava üfleyen bir makine içerir. Mukusu temizlemek için kuvvetli egzersiz de kullanılabilir.
Doktorunuz size en uygun göğüs fizik tedavisinin türü ve sıklığı konusunda talimat verecektir.
Pulmoner rehabilitasyon
Doktorunuz, akciğer fonksiyonunuzu ve genel refahınızı artırabilecek uzun süreli bir program önerebilir. Pulmoner rehabilitasyon genellikle ayakta tedavi bazında yapılır ve şunları içerebilir:
- Durumunuzu iyileştirebilecek fiziksel egzersiz
- Mukusu gevşetmeye ve nefes almayı iyileştirmeye yardımcı olabilecek solunum teknikleri
- Beslenme danışmanlığı
- Danışmanlık ve destek
- Durumunuz hakkında eğitim
Cerrahi ve diğer prosedürler
Kistik fibrozis durumunun neden olduğu belirli durumlar için seçenekler şunlardır:
- Nazal ve sinüs cerrahisi:
Doktorunuz nefes almayı engelleyen nazal polipleri (genizde meydana gelen et kütleleri) çıkarmak için ameliyat önerebilir. Sinüs cerrahisi kronik sinüziti tedavi etmek için yapılabilir. - Oksijen terapisi:
Kandaki oksijen seviyeniz düşerse, doktorunuz akciğerlerde yüksek tansiyonu (pulmoner hipertansiyon) önlemek için saf oksijeni solumanızı önerebilir. - Non-invaziv ventilasyon:
Tipik olarak uyurken kullanılan noninvaziv ventilasyon, nefes alırken hava yolunda ve akciğerlerde pozitif basınç sağlamak için kullanılan, endotrakeal tüpe (ince bir tüpün ağızdan solunum yoluna verilmesi) ihtiyaç olmadan uygulanan burun veya ağız maskesidir. Genellikle oksijen tedavisi ile birlikte kullanılır. Non-invaziv ventilasyon akciğerlerde hava değişimini artırabilir ve nefes alma işini azaltabilir. Tedavi hava yolunun temizlenmesine de yardımcı olabilir. - Besleme tüpü:
Kistik fibrozis sindirime müdahale eder, bu nedenle besinleri yiyeceklerden çok iyi sindiremezsiniz. Doktorunuz ekstra beslenme sağlamak için bir besleme tüpü kullanmanızı önerebilir. Bu tüp burnunuza yerleştirilen ve midenize yönlendirilen geçici bir tüp olabilir veya tüp cerrahi olarak karına yerleştirilir. Tüp gece veya gündüz ekstra kalori vermek için kullanılabilir ve ağızdan yemeyi engellemez. - Bağırsak cerrahisi:
Bağırsakta bir tıkanma gelişirse, onu çıkarmak için ameliyat gerekebilir. Bu tür bir müdahale bağırsağın bir bölümünün diğer bir bağırsak kısmına girmesi sonucunda gerekli olup, cerrahi işlem gerektirir. - Akciğer nakli:
Şiddetli solunum problemleriniz, hayatı tehdit eden akciğer komplikasyonlarınız veya akciğer enfeksiyonları için antibiyotiklere karşı artan direnciniz varsa, akciğer nakli bir seçenek olabilir. Hastalık, nakledilen akciğerlerde tekrarlamaz. Bununla birlikte bu hastalıkla ilişkili diğer sinüs enfeksiyonları, diyabet, pankreas koşulları ve osteoporoz gibi diğer komplikasyonlar, bir akciğer naklinden sonra ortaya çıkabilir. - Karaciğer nakli:
Siroz gibi ciddi kistik fibrozis ile ilişkili karaciğer hastalığı için karaciğer nakli bir seçenek olabilir. Bazı insanlarda bir karaciğer nakli akciğer veya pankreas nakli ile birleştirilebilir.
Kistik fibrozis önlenebilir mi?
Sizin veya eşinizin kistik fibrozisi varsa, her ikiniz de çocuk sahibi olmadan önce genetik test yapmayı seçebilirsiniz. Kan örneği üzerinde bir laboratuvarda gerçekleştirilen deney, bu genetik hastalığa sahip bir çocuk doğurma riskini belirlemeye yardımcı olabilir.
Zaten hamile iseniz ve genetik test bebeğinizin kistik fibrozis riski taşıdığını gösteriyorsa, doktorunuz gelişmekte olan çocuğunuz üzerinde ek testler yapabilir.
Genetik test herkes için değildir. Test edilmeye karar vermeden önce, genetik bir danışmanla test sonuçlarının taşıyabileceği psikolojik etki hakkında konuşmalısınız.
Kistik fibrozis komplikasyonları
Komplikasyonlar, solunum, sindirim ve üreme sistemlerini ve diğer organları etkileyebilir.
Solunum sistemi komplikasyonları
- Hasarlı solunum yolları (bronşektazi):
Kistik fibrozis, hava yollarının (bronşiyal tüpler) anormal genişlemesi ve kalınlaşması olan kronik bir akciğer rahatsızlığı olan bronşektazinin önde gelen nedenlerinden biridir. Bu, havayı akciğerlere girip çıkarmayı ve bronş tüplerinden mukus temizlemeyi zorlaştırır. - Kronik enfeksiyonlar:
Akciğerlerdeki ve sinüslerdeki kalın mukus, bakteri ve mantarlar için ideal bir üreme alanı sağlar. Kistik fibrozisli kişilerde genellikle sinüs enfeksiyonları, bronşit veya zatürre olabilir. - Burun polipleri:
Burun içindeki astar iltihaplandığından ve şiştiğinden, yumuşak, etli büyümeler (polipler) gelişebilir. - Kan öksürmek (hemoptizi):
Akciğerlerdeki kan damarlarının yanında bronşektazi oluşabilir. Hava yolu hasarı ve enfeksiyon kombinasyonu sonucu kan öksürülmesine neden olabilir. Genellikle bu sadece az miktarda kandır, ancak hayatı tehdit edici olabilir. - Pnömotoraks:
Bu durumda, hava akciğerleri göğüs duvarından ayıran boşluğa sızar ve bir akciğerin bir kısmı veya tamamı çöker. Bu, kistik fibrozisli yetişkinlerde daha yaygındır. Pnömotoraks ani göğüs ağrısı ve nefes darlığına neden olabilir. İnsanlar genellikle göğüs kısımlarında kabarcıklanma hissi duyarlar. - Solunum yetmezliği:
Zamanla kistik fibrozis akciğer dokusuna o kadar kötü zarar verebilir ki artık çalışamaz duruma gelebilir. Akciğer fonksiyonu genellikle yavaş yavaş kötüleşir ve sonunda hayatı tehdit edebilir. Solunum yetmezliği en yaygın ölüm nedenidir. - Akut alevlenmeler:
Kistik fibrozisli kişiler, daha fazla mukusla öksürme ve nefes darlığı gibi solunum semptomlarında kötüleşme yaşayabilir. Buna akut alevlenme denir ve antibiyotiklerle tedavi gerektirir. Bazen evde tedavi sağlanabilir ancak hastaneye yatış da gerekebilir. Alevlenmeler sırasında halsizlik ve kilo kaybı da yaygındır.
Sindirim sistemi komplikasyonları
- Beslenme yetersizlikleri:
Kalın mukus, sindirim enzimlerini pankreasınızdan bağırsaklarınıza taşıyan tüpleri bloke edebilir. Bu enzimler olmadan, vücudunuz protein, yağ veya yağda çözünen vitaminleri sindiremez, bu nedenle yeterli besin alamazsınız. Bu durum gecikmiş büyüme, kilo kaybı veya pankreas iltihabı ile sonuçlanabilir. - Diyabet:
Pankreas, vücudunuzun kullanması gereken insülini üretir ve pankreas zarar gördüğünde kistik fibrozisle beraber diyabet riski artar. Bu genetik hastalığa sahip olan gençlerin %20 ve yetişkinlerde %40 ila %50’si diyabet gelişir. - Karaciğer hastalığı:
Safrayı karaciğerinizden ve safra kesenizden ince bağırsağınıza taşıyan tüp tıkanabilir ve iltihaplanabilir. Bu sarılık, karaciğer yağlanması ve siroz gibi karaciğer problemlerine ve bazen safra taşlarına yol açabilir. - Bağırsak tıkanıklığı:
Bağırsak tıkanıklığı her yaşta kistik fibrozisli insanlarda olabilir. Gerekli görüldüğü takdirde cerrahi müdahale yapılabilir. - Distal bağırsak tıkanıklığı sendromu (DBTS):
DBTS ince bağırsağın kalın bağırsakla buluştuğu bölgenin kısmi veya tam tıkanıklığıdır ve acil tedavi gerektirir.
Üreme sistemi komplikasyonları
- Erkeklerde kısırlık:
Kistik fibrozis olan hemen hemen tüm erkekler kısırdır, çünkü testisleri ve prostat bezini (vas deferens) bağlayan tüp ya mukus ile bloke edilir ya da tamamen eksiktir. Bazı doğurganlık tedavileri ve cerrahi prosedürler, bazen erkeklerin biyolojik baba olmalarını mümkün kılar. - Kadınlarda doğurganlığın azalması:
Kistik fibrozisli kadınlar diğer kadınlardan daha az doğurgan olsa da gebe kalmaları ve başarılı hamileliklere sahip olmaları mümkündür. Yine de hamilelikte kistik fibrozis belirtileri kötüleştirebilir, bu nedenle olası riskleri doktorunuzla tartıştığınızdan emin olun.
Diğer komplikasyonlar
- Kemiklerin incelmesi (osteoporoz):
Kistik fibrozisli insanlar, tehlikeli bir kemik incelmesi geliştirme riski altındadır. Ayrıca eklem ağrısı, eklem romatizması (artrit) ve kas ağrısı yaşayabilirler. - Elektrolit dengesizlikleri ve dehidrasyon:
Kistik fibrozisli insanlar daha fazla terlediğinden, kanlarındaki minerallerin dengesi bozulabilir. Bu durum özellikle egzersiz veya sıcak havalarda vücutta aşırı su ve sıvı kaybına eğilimli hale getirir. Belirti ve semptomlar arasında artmış kalp hızı, yorgunluk, halsizlik ve düşük tansiyon bulunur. - Zihinsel sağlık sorunları:
Tedavisi olmayan kronik bir hastalıkla başa çıkmak korku, depresyon ve kaygıya neden olabilir.
Kistik fibrozis yaşam süresi
2018 kayıt verilerine göre, bu genetik hastalığa sahip bir çocuk 2014-2018 yılları arasında doğmuşsa, en az 44 yaşına kadar yaşayabilir. Çocuk 2018 yılında doğmuşsa, 47 yaş ve üzeri yaşama şansı %50’dir.
Kaynak ve ileri okuma:
- https://www.mayoclinic.org/
- https://www.cff.org/
- https://medlineplus.gov/
- https://www.cysticfibrosis.org.uk/
- https://www.nhlbi.nih.gov/
- https://www.medicinenet.com/