Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB): Tanım, Nedenler, Belirtiler ve Tedaviler
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) veya diğer adıyla post travmatik stres bozukluğu (PTSD) nedir? Neden olur? Belirtileri nelerdir? Doktora görünmek gerekir mi? Nasıl tedavi edilir? Ne iyi gelir? Tüm bu soruların cevaplarını ve çok daha fazlasını aşağıda bulabilirsiniz.
TSSB (Travma sonrası stres bozukluğu) veya PTSD nedir?
Post travmatik stres bozukluğu (PTSD) veya diğer adıyla travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), dehşet verici bir olayı yaşamakla veya ona tanık olmakla tetiklenen bir ruh sağlığı bozukluğudur. Semptomlar, olayla ilgili kontrol edilemeyen düşüncelerin yanı sıra, yaşanan olayı zihinde tekrar tekrar canlandırma, kabuslar görme ve şiddetli anksiyete geçirmeyi içerebilir.
Travmatik olaylar geçiren çoğu insan, geçici olarak uyum sağlamakta ve başa çıkmakta zorluk çekmektedir. Ancak zamanla ve iyi bir öz bakımla, bu kişiler daha iyi hale gelebilirler. Semptomlar kötüleştiğinde, etkilenen kişiler, aylarca hatta yıllarca süren ve günlük hayata müdahale eden travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) yaşamaya başlarlar.
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) nedenleri ve risk faktörleri
Ölümden dönme, ölüme tanık olma, ciddi yaralanma, kaza veya cinsel istismarı içeren bir olay yaşadığında veya tanık olunduğunda post travmatik stres bozukluğu (PTSD) veya diğer adıyla travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) meydana gelebilir.
Doktorlar, bazı insanların neden bu duruma yakalanırken, diğerlerinin neden yakalanmadığından emin olamamaktadır. Çoğu ruh sağlığı probleminde olduğu gibi, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) muhtemelen aşağıdaki durumların karmaşık bir kombinasyonundan kaynaklanmaktadır:
- Hayatınızda geçirdiğiniz travmanın şiddeti ve sıklığı dahil olmak üzere stresli deneyimler
- Ailede anksiyete ve depresyon geçmişi gibi kalıtsal ruh sağlığı hastalıkları
- Atalarınızdan miras aldığınız kişilik özellikleri (mizaç)
- Beyninizin strese yanıt olarak vücudunuzun salgıladığı kimyasalları ve hormonları düzenleme şekli
Travmatik olay örnekleri
Travma sonrası stres bozukluğunun gelişmesine yol açan en yaygın olaylar aşağıdakileri içerir:
- Savaşa tanık olmak
- Çocuklukta fiziksel istismar yaşamak
- Cinsel taciz yaşamak
- Fiziksel saldırı yaşamak
- Silahla tehdit edilmek
- Kaza geçirmiş olmak veya tanık olmak
Yangın, doğal afet, gasp, soygun, uçak kazası, işkence, kaçırılma, ölümcül sağlık sorunları, terörist saldırısı gibi aşırı stresli ve birçok travmatik olay, post travmatik stres bozukluğuna (PTSD) yol açabilir.
Kimler risk altındadır?
Her yaştan insan travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) yaşayabilir. Bununla birlikte, bazı faktörler travmatik bir olaydan sonra bu durumu geliştirme olasılığını artırabilir. Bu olaylar arasında:
- Yoğun veya uzun süreli travma yaşamak
- Daha önce çocukluk çağındaki istismar gibi başka travmalar yaşamış olmak
- Askeri personel ve ilk müdahale ekipleri gibi travmatik olaylara maruz kalma riskini artıran bir işe sahip olmak
- Anksiyete veya depresyon gibi başka ruh sağlığı sorunlarına sahip olmak
- Alkol bağımlılığı veya uyuşturucu kullanımı gibi madde kötüye kullanımıyla ilgili sorunların olması
- İyi bir aile ve arkadaş destek sisteminden yoksun olmak
- Anksiyete veya depresyon gibi akıl sağlığı sorunları olan yakın akrabalara sahip olmak
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirtileri
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirtileri dört kategoriye ayrılır ve semptomların şiddeti kişiden kişiye değişkenlik gösterebilir.
- Ataklar:
Tekrarlanan, istemsiz anılar gibi müdahaleci düşünceler, kabuslara veya travmatik olayın geri dönüşlerine yol açabilir. Geri dönüşler o kadar canlı olabilir ki, etkilenen kişiler travmatik deneyimi yeniden yaşadıklarını veya gözlerinin önünde gördüklerini hissedebilirler. - Kaçınma:
Travmatik olayı hatırlamaktan kaçınmak; üzücü anıları tetikleyebilecek insanlardan, yerlerden, aktivitelerden, nesnelerden ve durumlardan kaçınmayı içerebilir. Etkilenen kişiler, travmatik olayı hatırlamaktan veya düşünmekten kaçınmaya çalışabilirler. Yaşadıkları şey veya bunun hakkında nasıl hissettikleri hakkında konuşmaya direnebilirler. - Biliş ve ruh halindeki değişiklikler:
Travmatik olayın önemli yönlerini hatırlayamama, kendisi veya başkaları hakkında süregelen ve çarpıtılmış inançlara yol açan olumsuz düşüncelere ve duygulara yol açabilir. Kendini veya başkasını yanlış bir şekilde suçlamaya yol açan olayın nedeni veya sonuçları hakkındaki çarpık düşünceler, devam eden korku, öfke, suçluluk veya utanç gibi duygulara, daha önce zevk alınan faaliyetlere çok daha az ilgi duymaya, başkalarından kopuk veya yabancılaşma hissine ve olumlu duyguları deneyimleme eksikliğine neden olabilir. - Uyarılma ve tepkisellikte değişiklikler:
Uyarılma ve tepkisel semptomlar arasında, huzursuz olma ve öfke patlamaları olabilir. Dikkatsizce veya kendine zarar verecek şekilde davranmak, şüpheli bir şekilde çevresindekilere aşırı derecede dikkat etmek, kolayca ürkme, konsantre olmada güçlük veya uyku sorunları yaşanabilir.
Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirtileri
Çocuklarda, özellikle küçük yaşlardaki çocuklarda görülen semptomlar yetişkinlerde görülenlerden farklı olabilir ve aşağıdakileri içerebilir:
- Ebeveynlerinden ayrılma korkusu
- Önceden edinilmiş becerileri kaybetmek (tuvalet eğitimi gibi)
- Uyku sorunları ve kabuslar
- Zihinde travmanın tekrarlanması
- Travmayla ilgisiz görünen yeni fobiler ve endişeler geliştirme (canavar korkusu gibi)
- Travmayı oyunlar, hikayeler veya çizimlerle canlandırmak
- Belirgin bir nedeni olmayan ağrı ve sızılar
- Sinirlilik ve saldırganlık
Ne zaman doktora görünmelisiniz?
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) semptomları; yaşamayı, çalışmayı ve insanlarla etkileşimi zorlaştırabilir. Aslında, travma sonrası stres bozukluğuyla mücadele eden birçok insan, duygusal sıkıntılarını en aza indirmek veya yaşadıklarından kaçınmak için, madde bağımlılığı veya kendine zarar verme gibi sağlıksız başa çıkma yöntemlerine yönelmektedir.
Bir aydan uzun süredir semptomlar yaşıyorsanız, bir profesyonelle konuşmak sizin için faydalı olabilir. Kabuslar, travmaya geri dönüşler; kendiniz ve başkaları hakkında olumsuz bir bakış açısıyla uğraşırken, hiçbir şeyin asla değişmeyeceğini hissetmenize neden olabilirler.
Size yardımcı olacak nitelikli bir profesyonelle konuşmak ve deneyimlerinizi paylaşmak; sağlıklı ve etkili başa çıkma yollarını öğrenmenize yardımcı olarak, hayatınızda olumlu bir fark yaratabilir.
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tanısı
Post travmatik stres bozukluğu (PTSD) veya diğer adıyla travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) kriterlerini değerlendirmek için DSM-5 kılavuzu kullanmanın yanı sıra doktor, büyük olasılıkla semptomlara neden olabilecek veya bunları tetikleyebilecek tıbbi sorunları kontrol etmek için, öncelikle kişiyi fizik muayeneden geçirecektir.
TSSB belirtilerinin yaşamasına neden olan bazı olayları, ilgili doktorla açık bir şekilde konuşmaya olanak tanıyan psikolojik bir değerlendirme de olabilir. Bu değerlendirme sırasında doktorla, yaşanan belirtilerin yanı sıra, bu belirtilerin süresi ve yoğunluk düzeyi de paylaşılması gerekmektedir. Bu bilgiler, uzmanların ve psikologların tedavi ihtiyaçlarını anlamasına ve kişiye uygun düzeyde tedavi planı oluşturmasına yardımcı olacaktır.
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tedavisi
Post travmatik stres bozukluğu (PTSD) tedavisi, yaşadığınız travmayla başa çıkmanıza yardımcı olarak semptomlarınızı hafifletebilir. Bir doktor veya terapist, hafızanızdaki travmanın hayatınız üzerindeki güçlü etkisini azaltmak için yaşadığınız olay sırasında hissettiğiniz duyguları hatırlamanız ve olayı yeniden işlemeniz için sizi cesaretlendirecektir.
Tedavi sırasında, travma hakkındaki düşüncelerinizi ve hislerinizi keşfedecek, suçluluk ve güvensizlik duyguları üzerinde çalışacaksınız. Müdahaleci anılarla nasıl başa çıkacağınızı öğrenecek ve travma sonrası stres bozukluğunun yaşamınızda ve ilişkilerinizde neden olduğu sorunları ele alacaksınız.
Psikoterapi tedavisi
Konuşma terapisi olarak da adlandırılan çeşitli psikoterapi türleri, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) olan çocukları ve yetişkinleri tedavi etmek için kullanılabilir. Tedavide kullanılan bazı psikoterapi türleri aşağıdakileri içerebilir:
- Bilişsel davranışçı terapi
Bu tür bir konuşma terapisi, sizi yıpratan ve takılıp kaldığınız kalıpları örneğin, kendinizle ilgili olumsuz inançları ve travmatik şeylerin tekrar olma hissini, fark etmenize yardımcı olur. Travma sonrası stres bozukluğu için, bilişsel davranışçı terapi genellikle maruz kalma terapisiyle birlikte uygulanır.
- Maruz kalma terapisi
Bu davranışsal terapi, korkutucu bulduğunuz durumlarla ve anılarla güvenli bir şekilde yüzleşmenize yardımcı olur, böylece onlarla etkili bir şekilde baş etmeyi öğrenebilirsiniz. Maruz kalma terapisi, travmaya geri dönüşler ve kabuslar için özellikle yararlı olabilir. Bu terapiyle ilgili farklı bir yaklaşım, travma yaşadığınız ortama yeniden girmenizi sağlayan sanal gerçeklik programlarını kullanabilmektedir.
- Göz hareketi duyarsızlaştırma ve yeniden işleme (EMDR)
Göz hareketi duyarsızlaştırma ve yeniden işleme (EMDR), travma sonrası stres bozukluğu semptomlarını azalttığı bilinen nispeten yeni ve güçlü bir tedavi yöntemidir. Travmatik olayı hatırlarken ritmik göz hareketleri yapmayı içermektedir. Hızlı göz hareketleriyle, beyninizin siz uyurken anıları ve deneyimleri işleme biçimine benzer bir etki yaratması amaçlanmaktadır.
İlaç tedavisi
İlaçlar, kâbus görmeyi ve travmaya geri dönüşler de dahil olmak üzere, olumsuz düşünceler üzerinde düşünmeyi ve bunlara tepki vermeyi bırakmanıza yardımcı olabilir. Ayrıca hayata daha olumlu bir bakış açısına sahip olmanıza ve tekrar normal hissetmenize yardımcı olabilirler.
Beyninizdeki korku ve kaygıyla ilgili kimyayı etkileyen çeşitli ilaçlar vardır. Doktorlar genellikle serotonin veya noradrenalini etkileyen ilaçlarla tedaviye başlayacaklardır. Bu ilaçların etkin maddeleri arasında; fluoksetin, paroksetin, sertralin ve venlefaksin gibi seçici serotonin gerialım inhibitörleri bulunmaktadır.
Unutmayın, hangi ilacı ne şekilde alacağınıza doktorunuz karar verecektir.
Travma sonrası stres bozukluğuna ne iyi gelir?
Travma sonrası stres bozukluğuna (TSSB) iyi gelebilecek yöntemler arasında aşağıdakiler bulunabilir:
1- Sağlıklı bir yaşam tarzı edinin
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) semptomları vücudunuz için zor olabilir, bu nedenle kendinize iyi bakmanız ve sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları geliştirmeniz önemlidir. Rahatlamak için kendinize zaman ayırın. Meditasyon, derin nefes alma, masaj veya yoga gibi gevşeme teknikleri, vücudun gevşeme tepkisini harekete geçirebilir ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) semptomlarınızı hafifletebilir.
Alkol ve uyuşturucudan uzak durun. Zor duygular ve travmatik anılarla mücadele ederken, alkol veya uyuşturucuyla kendinizi teselli etme eğiliminde olabilirsiniz. Ancak madde kullanımı birçok semptomunu kötüleştirir, tedaviye müdahale eder ve ilişkilerinizde sorunlara neden olur.
Sağlıklı beslenme alışkanlıkları edinin. Güne kahvaltıyla başlayın ve gün boyunca dengeli, besleyici öğünlerle enerjinizi yüksek tutun. Omega-3 yağ asitleri, duygusal sağlıkta hayati bir rol oynar, bu nedenle yağlı balık, keten tohumu ve ceviz gibi yiyecekleri beslenmenize dahil edin. Ruh halinizdeki dalgalanmaları şiddetlendirebilecek ve enerji düzeyinizde değişikliklere neden olabilecek işlenmiş yiyecekleri, kızarmış yiyecekleri, karbonhidratları ve şekerli ürünlerin tüketimini sınırlayın.
Düzenli ve yeteri kadar uyuyun. Uyku yoksunluğu; öfke, sinirlilik ve karamsarlığı tetikleyebilir. Her gece 7 ila 9 saat uyumayı hedefleyin. Rahatlatıcı bir uyku vakti ritüeli geliştirin. Uyku öncesinde sakinleştirici müzik dinleyin, komik bir gösteri izleyin veya kitap okuyun. Ayrıca yatak odanızı olabildiğince sessiz, karanlık ve minimal tarzda dekore edin.
2- Çaresizlik duygunuza meydan okuyun
Travma sonrası iyileşme; aşamalı ve devam eden bir süreçtir. İyileşme bir gecede olmaz, travmanın hatıraları da tamamen kaybolmaz. Bu durum, bazen hayatınızı zorlaştırabilir. Ancak semptomlarla başa çıkmak, endişenizi ve korkunuzu azaltmak için, atabileceğiniz birçok adım vardır.
Çaresizlik duygunuzun üstesinden gelmek, travma sonrası stres bozukluğunun (TSSB) üstesinden gelmenin anahtarıdır. Travmalar, sizi güçsüz ve savunmasız hissettirir. Kendinize zor zamanlardan geçmenizi sağlayacak güçlü yönleriniz ve başa çıkma becerileriniz olduğunu hatırlatmanız önemlidir.
Güçlü yönlerinizi geri kazanmanın en iyi yollarından biri, başkalarına yardım etmektir. Gönüllü işlerde çalışabilir, kan verebilir, ihtiyacı olan bir arkadaşınıza ulaşabilir veya güvendiğiniz bir hayır kurumuna bağış yapabilirsiniz. Olumlu eylemlerde bulunmak ruh sağlığınıza iyi gelecektir.
3- Harekete geçin
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) yaşadığınız zamanlarda yaptığınız egzersiz, endorfin salmaktan daha fazlasına neden olarak, ruh halinizi ve bakış açınızı iyileştirebilir. Gerçekten vücudunuza ve hareket ederken nasıl hissettiğinize odaklanarak, stresin vücudunuzdan nasıl çıktığına şahit olabilirsiniz.
Yürümek, koşmak, yüzmek veya dans etmek gibi aktiviteler hem kollarınızı hem de bacaklarınızı çalıştıran ritmik egzersizler size iyi gelecektir. Düşüncelerinize odaklanmak yerine, hareketlerin vücudunuzu size nasıl hissettirdiğine odaklanın. Örneğin ayaklarınızın yere çarpma hissine, nefes alışınızın ritmine veya cildinize temas eden rüzgâr hissine odaklanmaya çalışın.
Doğada vakit geçirmek, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) sorununda etkili bir çaredir. Yürüyüş, kamp, dağ bisikleti, kaya tırmanışı, akarsu raftingi ve kayak gibi açık hava etkinliklerinin peşinde koşmak, semptomlarla başa çıkmanıza ve normal hayata geri dönmenize yardımcı olur.
4- Destek için başkalarına ulaşın
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), başkalarından kopuk hissetmenize neden olabilir. Sosyal aktivitelerden ve sevdiklerinizden çekilmek cazip gelebilir. Ancak hayatla ve sizi önemseyen insanlarla bağlantıda kalmak önemlidir. İstemiyorsanız travma hakkında konuşmak zorunda değilsiniz, ancak başkalarının şefkatli desteği ve arkadaşlığı, iyileşmeniz için hayati önem taşımaktadır.
Kesintisiz bir süre boyunca bağlantı kurabileceğiniz, konuşmak istediğinizde yargılamadan, eleştirmeden veya sürekli dikkati dağılmadan sizi dinleyecek birine ulaşmaya çalışın. Bu kişi sevgiliniz, bir aile üyesi, bir arkadaş veya profesyonel bir terapist olabilir. Bu durum, sadece başkalarıyla bağlantı kurmanın harika bir yolu değil, aynı zamanda kontrol hissini geri kazanmanıza da yardımcı olabilecek bir yöntemdir.
Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) hakkında sık sorulan sorular
TSSB ile ilişkili fiziksel sorunlar var mıdır?
Travma sonrası stres bozukluğu olan kişiler, artmış kan basıncı ve kalp atış hızı, yorgunluk, kas gerginliği, mide bulantısı, eklem ağrısı, baş ağrısı, sırt ağrısı veya diğer ağrı türleri gibi fiziksel semptomlar da yaşayabilir. Acı çeken kişi, acısıyla travmatik bir olay arasındaki bağlantıyı anlamayabilir. Kronik ağrısı olan kişiler için ağrı aslında travmatik olayın bir hatırlatıcısı olarak ortaya çıkar ve bu da semptomları yoğunlaştırabilir. Kronik ağrı yaşayan bazı kişiler ayrıca depresyon, alkol ve reçeteli ilaçların kötüye kullanımı gibi sorunlar da yaşayabilirler. Kronik olarak travma sonrası stres bozukluğundan etkilenen kişilerin çeşitli sağlık sorunlarına sahip olma riski de vardır.
Tanıdığım bir insana TSSB tanısı kondu, ne yapabilirim?
Travmatik bir olaya maruz kalmakla mücadele eden bir kişi çaresiz hissedebilir ve bu nedenle yakınındaki insanlar ona yardım etmek isteyebilirler. Belki de en güçlü yaklaşım etkilenen kişinin yanında olmak, onu kabullenmek, ilgi göstermek ve yargılamadan veya tavsiye vermeden dinlemektir. Sevdiğiniz insanın travması hakkında başkalarından yardım almasını da önerebilirsiniz. Travma sonrası stres bozukluğu yaşayan kişilerin, sigara ve aşırı alkol kullanımından kaçınması için sağlıklı yaşamı teşvik etmek önemlidir.
Travmatik bir olaydan sonra neden bazıları TSSB geliştirirken diğerleri geliştirmez?
Araştırmalar, aslında çoğu insanın büyük bir travmatik olaya maruz kaldıktan sonra iyileştiğini ve travma sonrası stres bozukluğu geliştirmediğini bulmuştur. Bununla birlikte, bazı insanlar zaman geçtikçe kendilerini daha kötü hissederler ve TSSB semptomları geliştirirler. Travmatik bir olaydan önceki ve sonraki birçok faktörün, TSSB olasılığını artırdığı görülmektedir. Örneğin, travmatik olay daha şiddetli olduğunda, uzun bir süre boyunca devam ettiğinde veya kişiye fiziksel zarar verdiğinde, oluşan risk daha büyüktür. Travmatik olayın hatırlatıcı unsurlarının, kişinin etrafında olması da riski artırabilir. Genel olarak kadınların TSSB geliştirmesi erkeklerden daha fazladır, gençlerin de yaşlılara göre daha fazla riski bulunmaktadır. Olumsuz çocukluk deneyimleri ve kronik tıbbi veya psikiyatrik hastalığı olan kişiler de TSSB geliştirmeye meyillidir.
Travmatik bir olaya normal tepki verilmesi ile TSSB arasındaki fark nedir?
İnsanlar travma deneyimine üzüntü, sinir, öfke veya kafa karışıklığı gibi çeşitli şekillerde tepki verebilirler. Büyük bir travmatik olayın hemen sonrasında çoğu insan stresten, konsantre olmanın zorluğundan, uyuma güçlüğünden veya başkalarıyla iyi geçinememekten şikâyet etmektedir. Travma sonrası stres bozukluğuyla birlikte rahatsız edici semptomlar daha da kötüleşir, sosyal çevredeki ve iş hayatındaki işlevselliğini etkilemektedir. Etkilenen kişi, yaşadığı travmanın etkileriyle başa çıkmakta zorlanıyorsa, profesyonel yardım almalıdır.
Çocuklar da TSSB olabilir mi?
Yıllar süren araştırmalar, çocukların da travmatik bir olaya maruz kaldıktan sonra travma sonrası stres bozukluğu geliştirmeye karşı savunmasız olduklarını göstermektedir. Ancak semptomlar küçük çocuklar, büyük çocuklar, ergenler ve yetişkinler için farklılık gösterebilir. Bir ebeveynin ölüm veya ayrılık nedeniyle kaybı, özellikle ani olması durumunda, küçük bir çocuk için travmaya neden olabilir. Fiziksel ve cinsel istismar da çocuklarda ve ergenlerde, travmatik semptomlara neden olabilir.
Kaynak ve ileri okuma:
- https://www.psychiatry.org/
- https://www.webmd.com/
- https://www.mayoclinic.org/
- https://www.nimh.nih.gov/
Not: Konu hakkında ilgili videoyu aşağıdan izleyebilirsiniz: